Мы Iотэжьхэр кIэлэцIыкIухэм, ахэмэ янэ-ятэмэ апаеу стхыгъэ. Апэрэу ахэр зыфэлэжьэнхэ фаер адыгабз – къыпкIэхъухьэхэрэм бзэу Тхьам къыуипэсыгъэр ябгъэшIэн фае. ЯтIонэрэр – адыгагъ – ар кIэлэцIыкIум хэлъэу къыдэхъу. Ныбжьым дакIоу цIыфмэ ахэзы. Ари Тхьам къытитыгъэми, здэхъурэр тымышIэу мэкIоды. Ау тицIцыкIумэ такIэдэIумэ джыри зэ зэхэтшIэн тлъэкIыщт. СиIотэжьхэри зыфэгъахьыгъэр ары – укIэдэIукIынэу къыуаджэх.
IОТЭЖЬХЭРКъысфэщэфыба
Мы Iотэжьыр зыпкъ къикIэу стхыгъэр сишъау. БэмышIэу, тIэкIу зыкъэтплъыхьанэу тыдэкIыгъэу, мырэущтэу къысэупчIыгъ:
– Нарэ горэ къыпфэсIотэна?
– Сыда къэмыIотэн? – зысэIом, къыригъажьи, зытIущ горэ къыIотагъ.
– Щхэны дэдэх пIонэу щытыхэп, арыба? – ыIуи, къыкIэупчIэжьыгъ.
– Зи ялажьэп, боу дэгъух, – сыщхыпцIыгъ.
– Ащыгъум, – ыIуагъ сишъао, – сэр-сэрэу къэсыугупшысыгъэ горэ къыпфэсIотэщт.
– КъэIуатэба адэ.
Шъыпкъэу пIощтымэ, шъэожъыем гъэшIэгъон горэхэр къызэриIотэн ылъэкIыщтыр бэшIагъэ зысшIэщтыгъэр. Ау джынэс нарэ къэсыугупшысыгъ ыIуагъэу зэхэсхыгъэпти, гущыIэ блэсымыгъэкIэу седэIугъ.
– Янэрэ ыкъорэ, – къыригъэжьагъ сишъао, – тучаным зычIахьэхэм, шъэожъыер ным еупчIыгъ:
– Чупа-чупс къысфэпщэфына?
– Къыпфэсщэфын, – къыриIожьыгъ адрэм.
– Хьау, ащыгъум киндер-сюрприз сыфай, – кIэгъожьыгъ шъэожъыер.
– Арыми дэгъуба.
– Хьау, шоколад конфетхэу къэмланмэ адэлъхэм сафай!
– Дэгъу, сицIыкIу.
– Хьау, мыщ фэдэ тортмэ нахьышIу, – ыIуи, анахь иным Iапэ фишIыгъ.
– Дэгъу, – ыIуагъ янэ джыри.
– Мары, мыри игъусэу, – ригъэлъэгъугъ.
– Уфаемэ, сишъау, – къыриIожьыгъ янэ, – чупа-чупси, киндери, шоколади, торти къызэдэсщэфын.
– Хьау, – ыIуагъ ыкъо ар зызэхехым, – зыми сыфэежьэп.
– Сыда адэ?
– ЗызгъэшхэкIыгъах...
Къызеухым сыщхыгъэп, сыда пIомэ зэхэсхыгъэр лъэшэу згъэшIэгъуагъэ.
– Ари щхэн дэдэп, арыба? – ыIуи, къысэупчIыгъ.
– Хьау, щхэнын фае.
– Ары шъхьае, о ущхыгъэп.
– Сэ щхэны къысшIошIы. Ау угу джэнджэш илъымэ, уилэгъухэу ныбджэгъубэ сиI, ахэмэ къафэсIотэнышъ, къэсшIэщт щхэными мыщхэными, – Iуагъэ дэсшIыгъ сишъао. Ары мыр джыдэдэм къызкIышъуфэсIотагъэри.
Чыжьэмрэ благъэмрэ
Руслъан цIыкIум пчыхьэ къэс:
– МэшIоку гъогум тыгъакIоба, – еIошъ, ятэ регьэзы.
Уцым хэкIокIэгъэ лъэс лъэгъо бгъузэу, чъыгхэр къыухьэзэ мэзым пхырыкIырэмкIэ мэшIоку гъогум екIух.
Сыд шъуIуа шъаом ыгу къихьэрэр, уц лъагэмэ къахэкIыгъэу, гъучI гъогур зэнкIабзэу, ар тыгъэм пэлыдэу зилъэгъукIэ?
– КъэошIэжьа, – еIо, мэшIокоу блэкIырэм лъыплъэзэ, – мыщ фэдэмкIэ хыIушъом тызэрэкIогъагъэр?
– КъэсэшIэжьы.
– Адэ джыдэдэми тыгъакIоба.
– Ары, – ыдэрэп ятэ, – ар зичыжьагъэм хэта джы бгъэкIощтыр?
– Чыжьэп ар, – егъэшIагъо ыкъо, – узщитIысхьащтым унэсыныр ары чыжьэр нахь, зэ узифэкIэ, адрэр благъэ.
МэшIокур блэчъыгъ, Iугъуи сапи ыужыкIэ къымыгъанэу.
Асфар ипшыс
Шъэожъыер ным фэмычъыеу щылъ. Яни, зыгорэ еIулIэжьышъ, ыкъо кIэрыс.
– Уфая, – еIо ошIэ-дэмышIэу сабыим, – къыпфэсIотэщт пшысэ?
Къырегъажьэшъ, къеIуатэ урыс ныо цIыкIу горэм коц тIэкIу ышыпи, ар ыхьаджи, етIанэ тхьацур ыпши, хьалыгъу хъурэе цIыкIоу Колобок зыцIэр зэригъэжъагъэр.
Шъхьангъупчъашъхьэм ыгъэучъыIынэу зытырегъэуцом, ащ зыригъэукIорэехи, мэзым зэрэхэлъэдэжьыгъэр. ХьэкIэ-къуакIэмэ ар зэраIукIагъэр, ахэмэ зэраIэкIэкIыжьыгъэр — зэкIэри дэгъоу зэригъэкIоу къыIотагъ.
Баджэуи а хьалыгъур зыдырын фаем нэси, ащи IэкIигъэфагъэп.
– Баджэми зыригъэшхыгъэп, ара, сишъау? – къеупчIыгъ янэ.
– Мэз чIэгъым укIорэйзэ щычъэгъэ хьалыгъур ушIоигъэти, фэягъэп, – риIожьыгъ Асфар.
Бзыутф щысыгъ
Чъыгым тхьапэхэр, пкIышъхьэ-мышъхьэ тIыргъуагъэмэ афэдэхэу, зырыз-тIурытIоу пэсысыхьэх. Аминэт янэ деIэ, пкIэшъэ гъугъэхэр еугъои.
– Нан, – еIо ащ тхьагъэпцIэу, – хырыхыхьэ тызэдегъашI.
– Дэгъуба адэ.
– Бзыуитф щысыгъ. Ахэмэ чэтыур ахэбани, зыр къыубытыгъ. Тхьапш къэнагъэр?
– ПлIы.
— Тэрэзэп, тэрэзэп! — къэгушIо ыпхъу цIыкIу.
– Сыда?
– Зыр чэтыум ышхыгъ, адрэхэр быбыжьыгъэх. Зи къэнагъэп.
– Ара? – ыгъэшIагъо фэдэу зешIы янэ. – Ащыгъум сэри къысэдэIу. Унагъом пшъэшъитIурэ шъэуитIурэ иI. Нэбгырэ тхьапша унагъор зэрэхъурэр?
– ПлIы, – къызIуепхъоты пшъэшъэ цIыкIум.
— Ори къэпшIагъэп, — мэщхыпцIы янэ.
– Сыда?
– СабыиплIымэ нырэ тырэ яIэн фаеба?
Пшъэшъэжъыер янэ къыIуагъэм зэрегупшысэрэр хэпшIыкIэу, Iэсагъэу тIэкIурэ щэты. Янэ ащ пымылъыжь фэдэу, IофшIэныр регъэжьэжьы.
– Нан, – еIошъ, адрэм янэ иджэнакIэ къекъудыи, – ахэмэ тэтэжъырэ нэнэжъырэ ахэплъытэн фая, хьауми ахэр унэгьо шъхьафха?
Тыдэ мазэр кIора?
Ятэжърэ икъорылъф Щамилрэ мэзым хэтхэзэ, мэзахэ хъугъэ. Мазэм къыгъэнэфэу шъофым къихьажьыгъэх. ТIэкIурэ загъэпсэфыгъ.
– Мазэр щыт, ошъуапщэр макIо, – ыIуагъ Щамилэ.
– Хьау, адрэри мыдрэри зэфэшъхьафэу макIох, – къыгъэтэрэзыгъ ятэжъ.
– Щыт нахь ар, – Iапэ фишIыгъ сабыим. – Куамэмэ ашIонагъэмэ сшIэрэп...
Ятэжъ етIысылIи къыфиIотагъ ошъуапщэр жьыбгъэм огум зэрэщифырэ шIыкIэр, ЧIыгури Мазэри зэрэхъураехэр, Мазэм мыуцоу ЧIыгур хъурэябзэу къызэрикIухьэрэр, Тыгъэм епхыгъэхэу ахэр къызэрекIокIыхэрэр.
Щамилэ ятэжъ къыIорэм едэIугъ. Зежьэжьхэм, бэрэ мазэм лъыплъагъ. ЕтIанэ ыгъэшIагъоу къызIуипхъотыгъ:
– КъызгурыIуагъ джы, тэтэжъ, – ыIуагъ. – Мазэр тэ тыздэкIорэм къэкIо!
Ядэжь зынэсыжьыхэм, янэжъ къыфиIотагъ мэз мэзахэм мазэр къыхащыжьи, ядэжь къызэращэжьыгъэр.
Ятэжъ ыIуагъэхэри ыушъэфынэу ыдагъэп. Ау сабыим игущыIэхэр къыгъэшъыпкъэжьэу, шъхьаныгъупчъэм уиплъымэ плъэгъунэу, мазэр ашъхьагъы итыгъ.
ПIырагу
Арамбый, илъэситф нахь ымыныжьыми, ицIэджэгъоу ядэжь къихьэрэм фэдэу, гъэхъагъэхэр спортым щишIынэу еIо. Ау бэнэныр икIасэп, футболэу ятэ блимыгъэкIырэр, ежьыри ыгу хэпкIагъ.
Мыбэнэшъунэу арэп, илэгъухэм зыгорэмкIэ къаигъэ зыфэхъухэкIэ, псынкIэу аришIэн егъоты. Джаущтэу футболымкIи, шъофым ит футболист бэнакIохэр армырэур, къэлапчъэм Iутым нахь лъэплъэ, ежьыри ащ зызфегъадэ.
Джы ежь-ежырэу футбол решIэн ылъэкIынэу анэ-ятэмэ тын лъапIэ къыфашIыгъ. МэгушIо, еплъы, къыштэн фалI шхьаем, а къыфахьыгъэм ыцIэ къымыIошъоу зэтенагъ. ЕпIон плъэкIыщтыр ыгу илъ, ау тIуми язэу нахь тэрэзыр ышIэрэп.
– Сыда мы къысфэшъущэфыгъэр? - хъоршэрыгъэ тIэкIу хэлъэу, яупчIы шъэожъыер.
– Плъэгъурэба? Iэгуау! - ятэ иджэуап зэхехы.
– Iэгоона, ма? Пырагу нахь, - къеIо яни. - IэкIэ урешIэнэу щытымэ – Iэгуау. ЛъакъокIэ уреощтмэ – пIырагу. Футболба узэшIэщтыр?!
КъаIощтыр ымышIэу щытыгъэп Арамбый. БэшIагъэ гу зылъитагъэр: янэ риIорэр – пIырагу, ятэ – Iэгуау. Ежь сабыим аримыгъэшIэгъэ закъор – къэлапчъэм Iутынэу фай, IэкIи, лъакъокIи решIэнэу фитыщт.
Бэрэ егупшысагъэп, сыда пIомэ, дахэу жъыоу, мэ IэшIу пихэу, узэригънэцIыщтыгъ.
– Мячым сырыджэгу хъущта? - ыIуи яупчIыгъ.
– Адэ хъун, - яни яти, зэдырагъаштэу, къыраIожьыгъ. - Арыба къызкIыпфэтхьыгъэри!
Ащ лъыпытэу ыпхъуати, щагум, ишъэогъухэм алъыхъоу, дэуцуагъ…
ЗэгурыIуагъэхэп
– Нан, къыуасIомэ, зыгорэ къысфэпщэфына?
– Сыд, нынэ, узыфаер?
– Шы сыфай, – ыIуагъ Нэшхъо цIыкIу, – къысфэщэф.
– Псаоуи?
– Адэ?
Нашхъу пшъэшъэжъыем зыфыраIощтыгъэр, ыгу зыхэбгъэкIыкIэ, ынапIэхэр ридзыхыхэти, ынэ шхъонтIитIу нэбзыцмэ джыдэдэм къапызынхэшъ, нэпсымэ афэдэхэу, нэгушъхьэмэ къячъэхыщтых пIонэу уапашъхьэ итыщтыгъэшъ ары. Пшъэшъэ зэкъуагъ Нашхъо.
– Сыд, сэIо, мыщ зэхиIухьэрэр? – ыдагъэп янэ, – упшъэшъэжъыеу сыда шым епшIэщтыр?
– Сыпшъэшъэжъыемэ шIагъуа? – фытекIыгъэп сабыир, – шы сиIэн сыфитыба джы?
– КIо адэ! Уятэ еIу, – ныр пщэрыхьэщтыгъ, гущыIэным уахътэр ригъэхьынэу фэягъэп, – егъэщэф джащ!
Пшъэшъэ цIыкIур, къызэрэригъэжьэщтыр ымышIэу, ятэ ыпашъхьэ тIэкIурэ итыгъ.
– Тат, къо уиIэнэу уфая? – еупчIыгъ.
Зэхихыгъэр зыфихьыщтыр ымышIэу, адрэр гъэзетэу заджэрэм къышъхьарыплъыгъ.
– Къор сыдкIэ сищыкIагъ, сипшъашъ? – еджэным пидзэжьыгъ ятэ.
– Щэфы, – сабыим ынэбзыцмэ, ынэ инымэ афэдизыхэу, нэпсыхэр апысыгъэх.
– Къолыр тымышхэу, къом сыд рытигъэшIэщт мыщ? – ыIуи, пщэрыхьапIэм итым зэхихынэу, къыIуагъ тым. АдыкIэ макъи-лъакъи къиIукIыщтыгъэп.
– Шы сыфаешъ ары! – къыIуиутыгъ пшъэшъэжъыем.
– Ара зыфапIорэр?!.
– Азмэт сищэнэу еIошъ, – пшъашъэм ягъунэгъу шъэожъыер ары зигугъу ышIыщтыгъэр, – сыдэкIонышъ, джар къо шъуфэхъунэу селъэIущт...
Гъым хэтэу ахэр къыIуагъэхэти, янэу къачъи зэзыубытылIагъэмрэ ятэу гъэзетыр зыдихьыщтыр ымышIэу апашъхьэ итыгъэмрэ зэхахыгъэр тэрэзэу къагурыIуагъэми ашIагъэп.
Къэплъан икъэгъэгъэ Iэрам
Къэплъан кушъхьэфачъэр икIас. Ащ щэрэхъищ зыкIэт кушъхьэфачъэм фэдэ иI. БэшIагъэ ар зыфащэфыгъэр, тIэкIу ежьыркIэ цIыкIущи хъугъэ. Иныбджэгъумэ щэрэхъитIу акIэтэу кушъхьэфачъэхэр яIэ хъугъэми, ежь мыдрэр ипхъэтэпэмыхьэп, фэсакъы, ренэу хъэдэн шынэкIэ телъэкIыхьэ, ятэ тэот къыIихыгъэу, зищыкIэгъэ чIыпIэхэм ащефэ.
ИкIас етIани Къэплъан ятэрэ ежьыррэ пчыхьэм жьы къабзэ къащэнэу зэдыдэкIынхэу. Ежь икушъхьэфачъэ тесы, ятэ лъэсэу макIо. Къэлэ гъунэм щэпсэух, мэзыр апэчыжьэп, зыдэкIыхэкIэ, е шъофым ехьэх, е мэзгъэхъунэм екIух. Ащ фэдэу дэкIыхэрэм къэс янэ ыгъэгушIонэу еIошъ, Къэплъан губгъо къэгъагъэхэр къеугъоих, Iэрамышхо ыIыгъэу унэм къэкIожьы.
Шъэожъыем бэрэ ыгу къелъадэ: «Сятэрэ сянэрэ нэмыкIыгъэхэмэ, сыд фэдэу щытыщтыгъэха?» Загъорэ ащ фэдэ пкIыхьапIи елъэгъу, чэщ гузэгоу къэлъатэуи къыхэкIы. Фаеп ахэр нэмыкIы хъунхэу, лъэш дэдэу шIу елъэгъух.
Мары джыри Къэплъанрэ ятэрэ мэзгъэхъунэм щыIагъэхэу, зэдэгущыIэхэзэ къэкIожьых.
– Тат, – еIо Къэплъан иныбджэгъухэу якушъхьэфачъэмэ акIэрытхэм къябгъукIозэ, – мы кIалэхэр, сикушъхьэфачъэ сытесэу сызалъэгъукIэ, сшIэрэп мырэущтэу лъэшэу къызкIысэплъыхэрэр.
– Сыда къызкIыоплъыхэрэр?
– СэIоба, – теIункIэ Къэплъан, – сшIэрэп.
– Адэ о умышIэрэмэ, сэ сыд фэсшIэн, – тыми къызтыригъахьэрэп. – Орыба мыхэр зиныбджэгъухэр.
Къэплъан кIырыоу егъэчэрэгъу педалыр. Къэлапчъэу ятэ фыIуихыгъэм псынкIэу дэлъэдэжьы. Щагум машинэу дэтым ечъалIэ.
– Тат, тимашинэ дэгъу, арыба? – къеупчIы Iапэ фишIызэ.
– Дэгъу.
– Тимашинэ угу рехьы, арыба?
– Ары, Къэплъан.
– Ау мыщ нахьи нахь дэгъухэри щыIэх.
– ЩыIэх адэ, сишъау.
– Ахэр тэтыем нахь лъэшэу угу рехьыха?
– Нахь дэгъумэ, сыгу рихьын адэ.
– Ины сызыхъукIэ, джащ фэдэу, тэтыем нахь угу рихьынэу, пфэсщэфыщт, – ыIуи, Къэплъан къэгъагъ Iэрамыр янэ унэм фырихьажьыгъ.
Кимэ икъэщэн закъу
Асе цIыкIу зыгорэ зэрэмытэрэзыр бэшIагъэ къызгурыIуагъэр. Инысхъапэу МарьянэкIэ ежь нанэмэ, ты исабый имыIэу къекIы. Ежьыр зыпштэкIэ, тати, нани иI. Игъунэгъу шъэожъыеу Кимэ ащкIэ къекIущтыгъэ шъхьае, къыбдэджэгуна мор, имашинкэмэ ащэхъу зыми фэеп! Мы аужыпкъэрэ мэфищым Кими къин хэт. Ари къэщэн Iофым лъэшэу егупшысэ. ИпIэкIоржъыеу къызхэкIыжьыгъэ зэрэзэIэмых, машинкэ цIыкIухэу иныбджэгъумэ афигъэцэкIэжьыгъэхэр анэмысэу щылъ, иджэгуалъэхэр итэкъухьагъ, ежь щыс.
МэфищыкIэ узэкIэIэбэжьмэ яунагъокIэ, джэгум хэплъэнхэу, чылэм кIогъагъэх. Джау игупшыси къыщежьагъ. Икъош нахьыжъмэ ащыщ горэм нысэм нэшIукIэ зереплъырэр зелъэгъум, къеупчIыгъ:
– Сыд, Ким, къэпщэн горэ ахэолъагъуа?
Къэщэн Iофыр джы нэс ыгу къихьэгъагъэп шъэожъыем. Мыдрэр зызэхехым, ыгучIэ изыгъ: «Шъыпкъэ, зэкIэмэ къащэмэ, сэри зэгорэм къэсщэн фаеу хъущтба?» Ыни сурэтыр къыкIэуцуагъ – ежьыррэ, ежь зэрэшъэожъыеу, «нысэ цIыкIу» зыфаIоу, ау цIыкIу Iоф зимыIэрэ къэзэрэщагъэхэу, зэготхэу. Ащ фэдэ сурэттехыгъэр – янэрэ ятэрэ аIэхэр зэрэIыгъхэу ядэжькIэ щыряI.
Къыщэнэу фэягъэп Кимэ. НэшIукIэ нысэм еплъыжьыни ылъэкIыжьыгъэп. Сыда ар зэрищыкIагъэр? Янэрэ ятэрэ дэгъу дэдэу адыщыI. Ахэмэ сыд пае къахищэн фая «нысэ цIыкIу» зыфаIоу, къыздикIыгъэр ымышIэрэр? Кимэ янэ зыкIи нахь цIыкIоп ар!
ЕтIанэ тIэкIу-тIэкIоу а гупшысэми зыригъэсагъ. ЗыкIэ, къэщэн Iофыр ежьыркIэ джыри жьы, апэ ины хъун фае. ЕтIанэ, нысэр мощ фэдизэу шIоиныщтэп, сыда пIомэ, ежьыри ины хъущт. Къэнэрэ закъор – уимынэIуасэр сыд пае уиунэ къипщэн фае?
Джаущтэу щысы пэтызэ, ошIэ-дэмышIэу Асе цIыкIу, игъунэгъур ыгу къэкIыжьыгъ. Шъэожъыер къэгушIуагъ – а зыр ары къекIущтыр. Егупшысагъ: «ТызэрэшIэ, зы садик тызэдакIо, ренэу нысхъапэмэ зэрадэджэгурэ закъор фэмылъэгъущтмэ».
Бэрэ ащ ыуж ехъырэхъышэу щысыжьыгъэп, кIуи занкIэу риIуагъ:
– КъыздакIу.
Адрэм ынапIэхэр ридзыххи, къыриIожьыгъ:
– Дэгъу, Ким, сыкъыбдэкIон.
Iофыр гъэцэкIагъэ зэрэхъугъэм тетэу Кимэ тэджыжьыгъэп, тIэкIурэ дэджэгу фэдэу зишIыгъ. ЕтIанэ, ядэжь зэчъэжьым, имашинкэхэр, быракъхэр къарыщхэу, нысащэ кIохэу кIыхьэу зэхигъэуцуагъ.
Пшъэшъэжъыери гушIуагъэ. РиIуагъ и Марьяни: «Джы умыбзэджэжь нахь, уятэ узэрэмыдаIор зэхихыжьымэ къекIунэп!»
Къалэм чылэ дэсыжьба?
Саидэ къызытэджыжьыгъэр бэшIагъэ, адрэ мафэмэ ялъытыгъэмэ нахь пас. Тыгъопчыхьэ ащ гушIогъошхо иIагъ, ипхъорэлъфэу Дианэ, къалэм къикIи, хьэкIакIо къыфэкIуагъ. Пшъэшъэжъыем ыцIэ шъыпкъэр Дарихъан шъхьае, ежьыри янэ-ятэми ар агу римыхьэу – фэзыусыгъагъэр янэжъ ары – мыдрэмкIэ зэблахъугъагъ. Джаущтэу нэмыкIыцIэ иIэми амышIэу, къалэм къыщеджэх. Къуаджэр ары ыцIэ шъыпкъэр зыщыраIорэр.
Саидэ ихьакIэ къэущыфэ ежэу модыкIи мыдыкIи кIуагъэ, ау лагъэу IэшIу-IушIухэр зэрылъым зэрэзыфикъудыирэм фэдэу, Дарихъан зэрылъ унэм еплъэ.
– ИкIи, рэхьатэу гъэчъые, – янэ риIуагъэми, бэ темышIэу етIани къегъэзэжьы. Хьау, макъэ горэ илыягъэу ыгъэIурэп, Дарихъан къэзыгъэущыгъэри ежьырэп, пшъэшъэжъыем ян нахь:
– Дарихъан! А нынэ, чылэр бэшIагъэ зытэджыжьыгъэр! О ущылъ...
– ДарихъанкIэ укъысэмыдж сIуагъэба! ЕтIанэ, сычылэп сэ – сыкъал нахь! – ыIуи, зызэпыригъэзэжьын ыгу хэлъыгъ. Ау Саидэ ышъхьагъ итэу зелъэгъум, къэтIыси, IаплI къырищэкIыгъ.
Пшъэшъэжъыехэм янэнэжъ мызэгъогум исыгъэп, зыщисыми, ар тыдэми чIыпIэу зыщыIабэрэм зыгорэущтэу щизы мэхъу, хэкIуакIэ. Джащ пае щагум къыдахьэрэмэ ащыщхэр бэрэ гу лъамытэу блэкIых, етIанэ кIэлъыхъожь ашIыжьышъ, сэлам рахыжьы. Ау исы зыхъукIэ, чэмым ищэ нахь Iужъу, щхыур нахь пцIагъ, щыпс-пIастэр нахь IэшIу.
Дарихъан къикIыным ыпэкIэ унэм бэрэ къитыжьыгъ. Ятэ Тыркуем къыфырихыгъэ джэнэ къолэн зэкIужьыр къызыщилъагъ, ащ гъэмэфэ цокъэ псынкIэ плъыжьымрэ лъэпэд фыжьымрэ къыпилъхьагъэх. Аущтэу гъэпсыгъэу зыкъызегъэлъагъом, янэ:
– Ал, мы пчъэIупэм къытеуцуагъэм, Тхьэм шъукъигъэшIыгъэмэ, моу зэ шъуеплъыба! – ыIуи, ыгъэшIэгъуагъ. Армырми, пшъэшъэжъыем зэкIэ лъэшэу еплъыщтыгъэх. Анахьэу етIани къахэщыщтыгъэр Саид.
– Чылэм сыдкIэ къекIухэрэ мы къызыщыплъагъэхэр, Диан?
– Сычылэп, сыкъал нахь сIуи, къыосIуагъэба! – плъыжьы хъугъэ пшъэшъэ цIыкIур.
– КIо джары! КъэхъугъакIэмэ уздагъэгущыIэжьыщтэп джы, – закъыфигъэзэжьыгъ янэ бзылъфыгъэмэ.
Нэнэжъыр ащ дэжьым къэкIожьыгъэу къэлапчъэм Iутэу къэдаIоми зыми гу лъитагъэп. Зыщалъэгъугъэр имыхабзэу мэкъэ IэтыгъэкIэ къызэгущыIэр ары:
– Сыда мыщ къежъугъаIорэр? Къалэм чылэ дэмысыжьы хъугъэу ара?
Дарихъан инэнэжъ зелъэгъум къэгушIожьыгъ, къыIуагъэр къыгурымыIопагъэми, ыгу зэрэхэкIыгъэр къышIагъ. Пэгъочъи зыIуидзагъ, ау ишIуагъэ къэкIуагъэп, ныор къэмыуцоу кIуи, иунэ цIыкIу итIысхьажьыгъ. Пшъэшъэжъыем нысхъапэу «мама» зыфиIоу фащэфыгъакIэр ыпхъуати ыуж ихьагъ. Саиди щаибжъэмрэ къалэм къырахыгъэ IэшIу-IушIухэмрэ ыIыгъыхэу инэнэжъ дэжь кIуагъэ.
Ныом лъэшэу ыгу хэкIыгъэми, псынкIэу щагъэгъупшэжьыщт а пшъэшъэ хъупхъитIумэ.
Тыгъужъхэр
Непэ къалэм хьэкIэ-къуакIэхэр гъучI хъэгъэшхомэ арысхэу къыдащагъэх. Къыздэхьагъэхэр цIыф ышIагъэп, пчэдыжьым къызэущхэм, зэкIэмэ алъэгъугъ: хъагъэмэ щэрэхъхэр акIэтыхэу, ахэр плIэмыеу зэхэтых – нэдэплъыпIэ ямыIэу шIыхьагъэх. Арысхэм уяплъынэу уфаемэ, ыпкIэ птынышъ удэхьащт нахь, нэмыкI шIыкIэ иIэп.
Айдэмыр еджапIэм къызэрикIыжьыгъэм тетэу, къэбарэу щыIэр янэ фиIотагъ. Мэфагъэти, ятэ исыгъэп, ау пчыхьэм къызэкIожьым:
– Сыд, кIэлэцIыкIухэр бгъэкIощтха? – ыIуи, ныр еупчIыгъ. Адрэм зи къыримыIожьэу, унэ зэжъу кIыхьэр къырикIухьыкIэу фежьагъ. Бзылъфыгъэр ащ лъыплъэу тIэкIурэ щысыгъ, ау зи къымыIуахэ зэхъум, ятIонэрэу еупчIыгъ:
– Сыд адэ, силIытыгъужъ? – ыIуи.
ТыгъужъкIэ ренэу еджэщтыгъ ар Айдэмыр ятэ. Ащ фэдэ цIэр къызхэкIыгъагъэри гъэнэфагъэ — лъэкъуацIэу яунагъокIэ яIэр Тыгъужъ. Ау ным «лIытыгъужъ» зиIокIэ, а гущыIэм мэхьэнэ шъхьаф иIэ хъущтыгъэ — Iофэу лIым зыфекIолIагъэр адрэм къызэрэфимышIэщтыр къызэрэгурыIуагъэр ары.
Нэужым Айдэмыр янэ зеупчIым, ащ иджэуап хьазырыгъ:
– Хьалыгъу уасэ унэм имылъэу, сыд хьэкIэ-къуакI узэплъыщтыр? КIо адэ! Телевизорым къыридзэхэмэ, яплъ!
Айдэмыр ышнахьыжъхэм якIолIагъ шъхьае, ахэр а Iофым ащ фэдиз дэдэу ымыгъапэхэу къычIэкIыгъ. Арыти ежь-ежьырэу хишIыхьэшъущтым еплъынэу кIуагъэ.
БгъуиплIымкIи джыри зэ дэгъоу къыплъыхьагъ, урамым фэгъэзагъэр зэкIэ пхъэмбгъукIэ пытэу IулIагъэ. Ау зы хъагъэ горэм пхъэмбгъуитIум азыфагу гъуанэ иIэу къыхигъэщыгъ.
Иплъагъ, ау зи рилъэгъуагъэп. Чы цIыкIур гъуанэм зырегъанэм, лэныстэмкIэ паупкIыгъ пIонэу, ыцыпэ пымытыжьэу къырипхъотыжьыгъ. Мыжъо горэ рихьылIи зытеуцом, хъагъэм исхэр ылъэгъугъэх.
ТыгъужъитIумэ яхазэу нахь цIыкIур – бзыр арын фае – ынэгу джэхашъом теуIубагъэу щылъыгъ, нахь мытIырыIом хъагъэр икIыхь-икIыхьэу къырикIукIыщтыгъ. Бзым нахьыбэрэм ынэ нагъохэр упIыцIэгъагъэх, ау загъорэ ышъхьэ къыIэтыти, ыцэхэр тыгъужъ мытIырым фыIуигъэпсыщтыгъ. Ащ фэдэу зызишIырэм, адрэм икIон нахь хигъахъощтыгъ.
ОшIэ-дэмышIэу тыгъужъыхъур къэуцуи, занкIэу Айдэмыр къеплъыгъ. Зы нэплъэгъу ныIэп шъхьае, шъэожъыем ыкIышъоц къыгъэтэджыгъ, ыгучIи ригъэзыгъ... Хьау, губж лые ынэ кIилъэгъуагъэу арэп, мэшIо гуауи кIэлъ пIонэу щытыгъэп, гумэкIрэ гупшысэ хьылъэрэ нахь. Джэуап зышIэрэм IукIэгъагъэмэ, ащ зэреупчIыщтгъагъэр ары нэплъэгъум къыкIэщыщтыгъэр. Ащ ипэгъокIэу Айдэмыр ыIон ышIагъэп, ау илажьэ зыдишIэжьыгъэм фэдэу, ынапIэ ридзыхыгъ.
КIалэр къыIукIыжьынэу ежьагъэу, бзым макъэ къыгъэIугъ. Ащ лъыпытэу тыгъужъыр къызэкIани, гъуанэм зыIуидзагъ, ыцэкIэ ыцунтхъэу фежьагъ...
Шэмбэт мафэм ным ишъаомэ ахъщэ къаритыгъ:
– ШъукIонышъ шъуяплъыщтмэ, – ыIуи.
Нахьыжъхэр къэджагъэх:
– НекIо, ори укIонэу пIогъагъэ! – аIуи. Ау Айдэмыр телевизорым еплъэу унэм зыкъыригъэнагъ. Фэягъэпщтын нэплъэгъу гурыIогъуаем джыри зэ IукIэнэу.
ТIолъфэныкъохэр
Заур еджапIэм зычIэхьагъэм щегъэжьагъэу ныбджэгъу лъэхъу. Сабыйхэр зыщапIурэм ащэ зэхъум зыдэджэгунэу иIагъэр бэ, ау еджапIэу зыдэкIуагъэм, ныбджэгъур хэгъэкIи, инэIуаси щилъэгъугъэп.Апэу ынаIэ зытыридзагъэхэр Руслъанрэ Аслъанрэ. Загъорэ акIэлъырыхьэу фежьагъ шъхьае, ахэр тIолъфэныкъохэти, зи къызхамыгъахьэу ренэу зэгъусэщтыгъэх. УяплъынкIэ гъэшIэгъоных: ежьхэри зэфэдэхэу, ащыгъхэри, аIыгъэу яплъэгъулIэрэри зэфэдэкъабзэх.
Заур кIалэмэ яхъуапсэ – ежь ятэ-янэхэр фэщафэхэ зыхъукIэ, тIолъфэныкъомэ арилъэгъулIэрэмэ афэдэхэр арегъэщэфы.
Ау етIани зэшитIур загъорэ зэшIуанэ. Зым, гущыIэм пае, ручкэр къыщыгъупшагъэу къычIэкIымэ, ыш регъэзы:
– Сиручкэ о пштагъэти ары къызкIысщыгъупшагъэр. Къысэтыжь!
Адрэм фидэрэп:
– Сэри сиIэ пэтзэ, о уием сыда есэбгъэшIэщтыр? – еIо.
Зэгорэм ащ фэдэ къызыхэкIым, Заур ручкэу фащэфыгъакIэр зэшитIумэ язэу къызщыгъупшагъэм ритыгъ:
– Мары мыр о уием фэдэкъабз. Непэ рытх. Сэ нэмыкIи сиI.
Аслъанми Руслъанми зэритыгъэр ышIэрэп, ау хэтыми нэшIукIэ къеплъыжьыгъэп, зэрэгубжыгъэу IэкIипхъотыгъ нахь.
ТIолъфэныкъомэ Iэр аIэтыны зыхъукIэ, тIуми зэдаIэты, къаIощтыр къызэдырагъажьэ, а зым дэхьащхых, ау зызэзаохэкIэ, зыр мэгъы, адрэр гъырэм фэдэу мэщхы. Зэгорэм зэшитIур зэдачъэзэ, тIумэ языр Iаеу тефи, ылъакъо тыриутыгъ. Заур ыгъэшIагъоу, зыр огъыфэ, адрэр щхыпцIыщтыгъэ, ау ынэпси къакIощтыгъэ.
Зы мафэ горэм тIолъфэныкъохэр еджапIэм къэкIуагъэхэп.
– Зыр сымаджэ хъугъэшъ ары, – аIуагъ нахь, ятIонэрэр къызкIэмыкIуагъэм пылъыгъэхэп. Джаущтэу мэфэ заулэ кIуагъэ, Заур хъурэр ымышIэу ыгъапэщтыгъ, ау рипэсын ышIэщтыгъэп.
– Ахэр зыщыпсэурэр чыжьэп, арэу уегъэгумэкIымэ, ядэжь кIоба, – къыриIуагъ деджэрэ кIалэ горэм. КъыфиIотагъ ыкIи къызэригъотыщтыр.
Еджэныр заухым, кIуагъэ – шъыпкъэ, чыжьагъэп яунэ. Пчъэр къыIузыхыгъэр тIолъфэныкъомэ яз.
– Мэчъые. Непэ апэрэу дэгъукIаеу шхагъэ, – ыIуагъ ащ, Iушъашъэзэ. – Ычый мэузы. Бэгыгъэ.
– СшIэрэп, – етIани къыпидзэжьыгъ ыгу къеоу, – мары ренэу сынаIэ тетыба, узыр пысхырэп.
Унэу сымаджэр зэрылъым Заур ригъэхьагъэп, ригъэплъэгъэ къодый. Ежь бэрэ ихьэщтыгъ ыкIи къитыщтыгъ. Заур джэгуалъэхэр къыфырихыгъэхэти, ахэмэ макъэ ымыгъэIоу ахэсыгъ.
Ятэ къылъэкIофэ Заур тIолъфэныкъомэ адэжь къэтыгъ. ЗыдэщыIэр игъом зэраримыгъэшIагъэм пае къецIацIэзэ зыдищэжьыгъ.
– Сыд узэгупшысагъэр, Заур, ащ фэдизым укъызэтым? – ыIощтыгъ ятэ тIэкIу шIэ къэси.
Шъэожъыем зи ыIощтыгъэп, ар зэгупшысэщтыгъэр шъхьафы – хэт шъуIуа зэлъытыгъэр шы уиIэныр?
Жэбгъожъ
Ягъунэгъу пшъэшъэжъыеу джыдэдэм инысхъапэмэ ахэсэу адэгущыIэщтыгъэм, ыцIэ щагъэгъупшэжьыгъэу, зэкIэмэ Жэбгъожъ раIощтыгъ. Ежь пшъэшъэжъыем зи илэжьагъэп, ау зыгъыкIэ ыжэ лъэш дэдэу зэкIищыщтыгъ, ынэгуи Iаеу зэIигъахьэщтыгъ. Джащ пае шъэожъыемэ Жэбгъожъ гъогу рамыгъакIоу бэрэ агъэгъыщтыгъ.
Азмэт пшъэшъэжъыем бэрэ зышIуигъанэщтыгъэп. Сыд Iо фаеми, ягъунэгъу шъыпкъагъ. Ау непэ кIалэр чэфынчъагъ, бэмышIэу зэрэбзэджэгъагъэм пае щагум дэмыкIынэу янэ фигъэпытагъэу щытыгъ. ЗэрэкIорэм тетэу нысхъапэу рэхьатэу щысыгъэм ешъхьэпауи, блэкIыгъ.
– Боу уянэ о къыпщэтхъу, ау сэ зи хъун пхэслъагъорэп, – ыIуагъ пшъэшъэжъыем.
Азмэт къызэтеуцуагъ. Джы нэс янэ щытхъу къырипэсыгъэу зэхихыгъэпти, ыгъэшIэгъуагъ: ренэу ецIацIэщтыгъэ. ЫшIагъэр хигъэкIокIэжьын ыгу хэлъэу пшъэшъэжъыем зыкъыфигъэзагъ:
– Жэбгъожъ, – апэ ыIуи, – Нафсэт, – ыIожьи зыкъыгъэтэрэзыжьыгъ.
– Сыд джыри?
– Уянэ зэкIэмэ ашIодах, ау ори ащ щыбгъакIэрэ щыIэп.
– Сыд етIанэ? – пшъэшъэжъыем зэхихыгъэр ыгу рихьыгъ.
– Ары шъхьае, узыгъыкIэ Iэе дэдэ охъу.
– Сыд пIуи?
– Адрэ пшъэшъэжъыемэ афэдэу угъынэу зыбгъэсэн фае.
– Iаеу сэгъы, ара? – ышIошI хъугъэп Жэбгъожъ.
– УзыгъыкIэ, гъунджэмкIэ зэплъыжьи, етIанэ къэпшIэщт...
– Адэ мары гъунджэ сиIэшъ, сыгъэгъи сызэгъэплъыжьба, – къелъэIугъ Жэбгъожъ.
– Сыд уасшIэмэ угъыщт?
– Сшъхьац шъэожъыемэ закъудыйкIэ, сэгъы.
– Дэгъу, – ыIуи, Азмэт Жэбгъожъ ышъхьац лъэшэу ыкъудыигъ. Пшъэшъэжъыер тIыси гъунджэ цIыкIум иплъэзэ гъыгъэ. ЗэIэсэжьым, Азмэты къеупчIыгъ: «Iаеу сыгъыгъа?»
«Джы хъущт», – Азмэт еIофэ, джаущтэу зытIо-зыщэ ашIыгъ. ЕтIанэ ащ хэкIыхи, Азмэт янэ шъхьаныгъупчъэм къиплъымэ ыгъэшIагъоу, бэрэ зэдэджэгугъэх.
Пчыхьэм шъэожъыем иныбджэгъухэр къыIухьагъэх: «УкъыдэкIыщта?» – аIуи.
– Пшъэшъэжъые нысхъапэхэм ахэсым зи етэшъумыгъаIу, – ыIуи, ащыщ горэ къыкIэнэкIагъ. МыдыкIэ Жэбгъожъи кIалэр зэрэдэкIыщт шъыпкъэр зелъэгъум, ыуж зыридзэнэу фежьагъ:
– Сэри сыздащэба?
– О джэнэ фыжь пщыгъ, сыдэущтэу уздэтщэн? – къыриIожьыгъ кIалэм.
– Азмэт, сыздащэба? – пшъэшъэжъыер уцущтыгъэп.
– Фыжьы пщыгъыр, къангъэбылъ уешIэшъущтэп!
– Сыздащэба?..
– Арэп, Жэбгъожъ, упшъэшъэжъыеу сыд тэ, кIалэмэ, къытхэпшIыхьащтыр сэIо, – фэмылъэкIыжьэу текууагъ Азмэт.
Жэбгъожъ зэхихыгъэм зэкIэ щигъэгъупшэжьи, ынэгу хэмылъэгъожьэу ыжэ зэбгыригъэцIэлъи, нахьыпэм фэдэу гъыгъэ. Гъунджэми гуIэзэ иплъэнэу ыIуагъ, шъхьае, нэпсым зыцыкъэ ригъэлъэгъугъэп.
Ау анахь гъэшIэгъоныр – джы Азмэт шIоIэягъэп пшъэшъэжъыер зэрэгъырэр.
Зэныбджэгъухэр
Гъэтхагъэ. Школыр ыуплъэкIунэу районом къикIи комиссие къэкIогъагъ. Руслъан ятфэнэрэ классым исыгъ. Ар сыдигъокIи дэгъоу еджэу щытыгъэти, комиссиер якласс къызнэсым, кIэлэегъаджэм Руслъан къыдищыгъ. Руслъан икIэсагъ тарихъыр. Александр Невскэм ыгъэхъагъэхэр нахь ыгъэлъэшынхэм пае шведхэм язекIуакIэ мыскъарэ зэришIырэр къыхэщэу къыIотагъ урокыр. УзедэIукIэ, ежьыр шъыпкъэ а заом хэтыгъэу къыпшIуигъэшIыщтыгъ. Сэмэркъэоу иджэуап хилъхьагъэм комиссием хэтхэр ыгъэщхыгъэх. КIэлэегъаджэри лъэшэу фэрэзагъ.
Одыджынэр къытеуи, Руслъан классым зычIэкIым, ошIэ-дэмышIэу ыкIыбкIэ зыгорэ къедыси, Iаеу тыригъэфагъ. ЗызэплъэкIым, къеуагъэр Юрэу къычIэкIыгъ.
Руслъанрэ Юрэрэ, зыр адыгэу, адрэр урысэу зэныбджэгъугъэх. ТIури дэгъоу еджэщтыгъэх, ренэуи зэгъусагъэх. Джащ пае хъурэр къыгурымыIоу, Руслъан Юрэ еупчIыгъ:
– Удела, сэIо?
Адрэр, губжыгъэу, зи къымыIоу, къеплъыщтыгъ.
– «КIэлэегъаджэм мыр къыдимыщэу, сэ тфы къызэрэсигъахьыгъэр ары къемыкIугъэр», – ыгу къихьагъ Руслъан. Ау зэшIужьынхэм пае риIон фаем егупшысэщтыгъ. Ащ нэс кIалэхэмэ нэбгыритIур къауцухьагъ. Зэмызаохэмэ мыхъунэу Iофыр къэхъугъ.
Руслъан адыгэ къуаджэп – станиц зыщыпсэущтыгъэр. Школ щагур Пшызэ нэпкъ лъагэм тетыгъ. Зэзэонхэу апэрэ хъуатэу Пшызэ Iушъо ехырэм кIуагъэх. Къогъоу хэкIыр зыщыратэкъохыщтыгъэм къохьагъэх.
Бэрэ зэзэуагъэхэп – Юрэ Руслъан къыриути, пэкIэ хэкIым хифыхьагъ. Ау кIалэхэу къэзэрэугъоигъэмэ нэбгыритIур къызаплъыхьэм, Юрэ ыначIэ чIэутыгъэу къыхагъэщыгъ. Джащ къыхэкIэу текIоныгъэр Руслъан ыхьыгъэу зэдаштагъ.
КъэкIожьыхэзэ, Юрэ къыIуиути, гъыгъэ:
– Шъорэп, тэры Александр Невскэр зиер, – ыIозэ, Iэ шIойкIэ нэпсыр рифыхьэщтыгъ, – уфитэп о уием фэдэу ащ икъэбар къэпIотэнэу...
Къэнэгъэ урокхэр а мафэм Руслъан хинагъэх. Плъызэу Пшызэ нэпкъ лъагэ бэрэ тесыгъ.
Тхьэм укъыгъэшIыгъ
Пэрыт ыцIэ къикIырэр бэшIагъэ къызгурыIуагъэр – урыс къалэ щыпсэущтыгъэми, адыгабзэр дэгъоу ышIэщтыгъ. Ятфэнэрэ классым зехьэм, кIэлэегъэджакIэу фэхъугъагъэм къыриIогъагъ:
– ПцIэ урысыцIэмэ афэдэпышъ, ренэу сщэгъупшэжьы. «ПетрэкIэ» сыкъыуаджэзэ сшIыщт, хъуна? – ыIуи.
Пэрыт ыцIэ зыфэдэ къэмыхъужьырэ мэхьанэ горэ ритыщтыгъэу арэп шъхьае, аущтэу ошIэ-дэмышIэу зэблихъунэу фэягъэп.
– Хьау, – ыIуагъ, – сятэ-сянэмэ къысфадэщтэп.
ЫшIагъэр тэрэзмэ ышIэрэпти, къызэкIожьым, хъугъэр янэ къыфиIотэжьыгъ.
– Дэгъоу епIуагъ, сишъау, – къыриIожьыгъ янэ, – ау тэ телъхьапIэ тымышIэу, сыфаеп пIогъагъэмэ хъугъагъэ.
– ЗыгорэкIэ уикласс исхэм уафэмыдэу узэрэадыгэм ущыукIытыхьэу щыта, сикIал? – ыIуи, ятэу ар зэхэзыхыгъэр къеупчIыгъ.
– Хьау, – къэуплъыжьыгъ шъэожъыер.
– Арымэ хъун, – гущыIэмэ атеIункIэзэ къыриIожьыгъ ятэ, – нэмыкI джэуап зэхэсхыгъагъэмэ, пфэсыдэныеп. Сэрэп, уянэп – Тхьэм укъыгъэшIыгъ адыгэу!
...Пэрыт ыныбжь илъэс пшIыкIух зыщыхъугъэм, еджакIомэ паспортхэр къыдахынэу игъо зэрэхъугъэр кIэлэегъаджэм къариIуагъ. ЗэкIэ ащ ищыкIагъэр загъэхьазырым, еджапIэм паспортхэр къащыратынхэу, къащыфэгушIонхэу пчыхьэзэхахьэ афашIыгъ. Тхылъыр къаIэкIагъэхьаным ыпэкIэ зы упчI ныIэп джэуап зэратыжьын фэягъэр.
Пэрыт къемыджэхэзэ, къыдащыгъэр икласс кIалэу Жень.
– Женя, – ыIуагъ кIэлэегъаджэм, – уятэ белорус, уянэ украинк, ау ащ пае къэмынэу урыскIэ зябгъэтхымэ хъущт. О сыдэу пIора?
– Сыурысэу шъутхы.
Пэрыти къызыIохьэм, джащ фэдэу ащи кIэлэегъаджэм къыриIуагъ:
– Ори уятэрэ уянэрэ адыгэхэми, узыфэе лъэпкъыр хэпхын плъэкIыщт...
– Французэу сышъутх!
КIэлэегъаджэм ышIэщтыгъ Пэрыт мыхъун горэ къыIон зэрилъэкIыщтыр, ау мыдрэ зэхихыгъэр шIоделэгъэ дэдагъ:
– КIо, сыдкIэ къыхахьэхэра французхэр мы тызэрыгущыIэрэ Iофым?
– Къыхэмыхьэхэрэмэ, Тхьэм сыкъызэригъэшIыгъэу сышъутх!
Ежь къыфиIотэжьыгъэп, ау янэ ар зызэхехыжьым:
– ЛIы ухъугъэба ащыгъум, – ыIуи, ыкъо фэгушIуагъ.
Ислъам ичъыгэежъ
Джаущтэу еджэхэу чъыгэе ин дэдэ горэ къуаджэу Хьэлъэкъуае пэмычыжьэу къыщыкIыщтыгъ. КъызэраIощтыгъэмкIэ, ащ илъэс миным ехъу ыныбжьыгъ. КIэлэцIыкIухэу нэбгырэ пшIыкIутIу, инхэу нэбгырих е блы аIэхэр зэрэубытыгъэхэу ащ къеуцокIынхэ алъэкIыщтыгъэ.
Чъыгаем икъутамэхэр зыщызэхэкIырэм унэсыным пае, метритф фэдизэу удэкIоенэу щытыгъ. Ар къиныгъэп, сыда пIомэ лъэоянэхэм афэдэхэу, нахьыпэм хэупкIыгъагъэхэу, джы къыIубэгыкIыгъэхэу узытеуцонхэр иIагъэх. УзыдэкIуаекIэ, нэбгырищ щызэгогъолъхьан алъэкIынэу чIыпIэ иIагъ.
А мафэм зэгъунэгъу шъэожъыищ мэлахъо агъэкIуагъэхэу, щэджэгъо нэстырым ехъулIэу чъыгэе чIэгъым мэлхэр чIагъэзыхьагъэх. Шхэныр зэпигъэуи, кIалэу ахэкIыгъагъэр шъэжъые гъэшIэгъон ыIыгъэу къахэхьажьыгъ.
– Тыдэ къипхыгъ мыр? – еупчIыгъэх.
– Къэзгъотыгъ, – къариIожьыгъ.
Шъэжъыер зэрэшIыгъагъэр къамэм фэдагъэми, къэмагъэп: къызэдэпхын плъэкIыщтыгъэ, къызызэдэпхыкIэ, ыцэ фэдитIукIэ нахь кIыхьэ хъущтыгъэ. Ежь улъыигъагъэми, гъучIэу илъэс пчъагъэрэ чIыгум хэлъыгъэр зэрэтакъорэм фэдэу зэхэтакъощтыгъэп. Ыцэ ичаныгъи хэкIыгъэ хъатэ щыIагъэп.
– Мыр «Мэскэу зау» лIыжъымэ зыфаIорэм къыкIэныгъэ Iашэн фае, – ыIуагъ къэзыгъотыгъэм.
– Ислъам шъыпкъэ иягъэнкIи хъун, – шъэожъыем ар ыгу къэзгъэкIыгъэр тыгъопчыхьэ гъунэгъу лIыжъхэм къэбарэу къаIотагъэр ары...
– Ислъамы а чъыгаер, – лIыжъыр нэмазщыгъым ыIэхъуамбэхэмкIэ арычъагъ, – ыгъэтIысхьагъэу арыгъэп. «Мэскэу заом» илъэхъан – ащыгъуми чъыгыр зэрэхъунэу хъугъагъэ – а лIыр уIагъэу иныбджэгъухэм къахьыжьызэ, чъыгэе чIэгъым зыщагъэпсэфынэу къыщыуцугъагъэх. Чыжьэжьэпти зыдэкIожьыщтхэр, пхъэзэголъэу уIагъэр къызэрэнагъэсыгъэр чъыгым еусэигъэу къагъэнэгъагъ. Ащ ыуж, хэты ышIэра, илъэсишъэ тешIэгъэнкIи хъун, раусэигъэр чъыгым хэкIыхьагъ. Джащ пай лIым ыцIэ чъыгым къытенагъ.
Адэ, – ыIуагъ шъэожъыемэ ащыщ горэм, – адыгэхэр къэзэрэугъоижьынхэшъ, зы хъужьынхэу шъушIэмэ, шъупсэ жъугъэтIылъын шъулъэкIына?
– ТлъэкIын, – зэкIэмэ яшъыпкъэу зэдаштагъ.
– Арымэ, Iуагъэ зэдэтэжъугъэшI! – аIуи, шъэжъыеу къагъотыгъэмкIэ тхьэрыIо зэдашIыгъ.
Шъэожъыеу а мафэм мэлахъо кIогъагъэхэм ахэтыгъ Хъодэ Адамэу, лIыблэнагъэ зэрихьэзэ, абхъаз чIыгум щыфэхыгъэр.
Шъэжъые гъэшIэгъонэу къагъотыгъагъэр зиIэшIагъэу къычIэкIыгъэр къоджэ гъукIэр ары. Шъэожъыемэ ащыгъупшагъэр – чъыг чIэгъым къоджэдэсмэ загъорэ тхьэлъэIухэр щашIыщтыгъэ. Джащ фэдэ горэм шъэжъыери къыщычIанэгъагъ.
Ау зэкIэмэ апэу зыпсэ зыгъэтIылъыгъэу хъугъэр ежь Ислъам ичъыгэежъ. ПсыубытыпIэр ашIы зэхъум, ащ елбэтэу афыщтыгъэ Iофыр лъэшэу къызэтыригъэуцогъагъ. Тебанэхи, мэфэ заулэкIэ иIоф ашIагъ.
Фиты сышI
Адам ыныбжь емылъытыгъэу цIыкIугъэ. Уеплъымэ, ышъхьэ ин дэдагъ, ынэ укIаплъэмэ — лIыжъ плъакIэкIэ къыппэгъокIыщтыгъ, ау адрэмэ къащимыгъакIэу зезыхьан кIуачIэ къыздикIыщтыгъэр къэшIэгъоягъ. Ятэ бэшIагъэу иIэжьыгъэп, арыти Мыекъуапэ дэт еджэпIэ-интернатым ратыгъагъ.
Хьарунэдхэм яунагъо урыс къэлэшхом щыпсэущтыгъ, ау кIалэм къуаджэр лъэшэу икIэсагъ.
– ХыIушъо кIэлэцIыкIу зыгъэпсэфыпIэр ара, хьауми къуаджэр ара? – заIокIэ:
– Ура! Къуаджэм сэкIо! – зыфэмыIажэу куощтыгъэ. ЗыкIокIи, гъэмэфэ псаум къафыдэмыкIыжьэу къэтыщтыгъэ.
Зэрэнэсыгъэм лъыпытэу ятэжъ-янэжърэ янэш-янэшыпхъухэмрэ IаплI арищэкIыгъэ къодыеу, гъэкIэрэкIагъэу зэрэфэпагъэм тетэу ахэмэ къахэкIошъыти, иныбджэгъумэ алъыхъоу урамым къытехьэщтыгъэ. Мыгъи джащ фэдэу къыдэкIыгъ: псы ныбэм дахьи – хъугъэп, Iуашъхьэм дэкIуаий – ыгъотыгъэхэп, етIанэ еджэпIэ щагур ыгу къэкIи, ащ кIуагъэ.
Шъэожъыехэр чъыг хатэм дэтыхэу ылъэгъугъ. Джэгущтыгъэхэп, зэзэон Iоф горэ къахэтэджагъэу зэхэтыгъэх. Адамрэ ямыхьэблэ кIалэ горэмрэ зэпэчIынатIэу щытыгъэх.
– Сыд адэ, Хьазрэт, – ыIощтыгъ Адамэ, – убэлахьмэ къысаоба!
– Сыкъыоощт! – къыриIожьыщтыгъ адрэм, – ощ фэдэхэр сэ зэогъукIэ зэхэсэгъафэх. —
Ыгъэщынэщтыгъ шъхьае, еощтыгъэп.
Адамрэ Хьарунэрэ зэныбджэгъу дэдагъэх. Гъэ реным зэгъусэщтыгъэх, кIымафэми зэфатхэщтыгъэх.
– Узэощтмэ, сэры мыщ ычIыпIэр, – ыIуи, Хьарунэ кIэлитIумэ азыфагу дэуцуагъ. Адам Хьазрэт ыплIэIу къэсыщтыгъ ныIэп, мыдрэхэр зэфэдизыгъэх. КIалэр къызэом, мыдрэм ышъхьэ игъом дыридзэкIыгъэти, къытыригъэфагъэп.
– Хьау, – зыблэум къызэкIэкIуагъ Хьазрэт, – орырэ сэрырэ Iоф зэдытиIэп.
– Мы узышIонагъэм зы шъхьэ псаукIэ унахь ин, – ыдагъэп Хьарунэ. Урыс къалэ къызэрикIырэр, адыгабзэр тэрэзэу зэримышIэрэр ымышIахэу къызыхигъэщыгъ.
– Сыда? Сэ шъхьитIу сшIотышъ ара? – къыдэхьащхыгъ Хьазрэт.
– ТIуми, тIури пшIосыутыщт, – губжыгъэ Хьарунэ. Лъежьи шъхьае, щыгъын къабзэм шъхьаси къыгъэзэжьыгъ. КIалэхэм къызахэхьажьым, Адам иныбджэгъу ахищи риIуагъ:
– Хьарун, ащ нахьыбэрэ пшIагъэм фэдэ умышIэжь.
– Сыд фэда? – къыгурыIуагъэп Хьарунэ.
– Сэр-сэрэу сиIоф зэшIосэгъэх. Сыфитыба?
Хьарунэ иныбджэгъу къыриIуагъэм егупшысэу бэрэ ащ ыуж хэтыгъ, лъэшэуи ыгу къеуагъ. Адами ыгу зэрэхэкIыгъэр къыхэщыщтыгъ. Гъэмэфэ реныр джаущтэу зэныбджэгъухэр зэшIокIодыгъэхэу кIуагъэ. Бжыхьэм Хьарунэ ыпкъ къикIэу зэфэтхэнхэр аублэжьыгъ. Ау зэ нэмыIэми а зыщызэгурымыIогъагъэхэм тегущыIэжьыгъэхэп.
Пчыхьэр, мазэр, жъуагъохэр
Алый ятэжъ лъэшэу икIэсагъ, пчыхьэрэ ящагу дэт тетIысхьапIэм бэрэ дытесыщтыгъэ. Хьау, пенсие къызыратыкIэ зыгорэ къызэрэфищэфыщтыгъэм паеп, ащ фэдэ къызэрэхэкIыщтыгъэр мазэм зэ ныIэп. Тэтэжъ иныбджэгъумэ ащыщ горэ къэкIуагъэу щытымэ, Алый зи ымыIоу ядэIоу щысыщтыгъэ, язакъоу къэнэжьхэмэ, нэбгыритIур зэдэгущыIэщтыгъэ.
Ащ фэдэ зыхъукIэ яни яти къеджэнхэ фитыгъэхэп.
– КъэкIожь, уичъыежьыгъо къэсыгъ, – аIощтыгъэп.
Алый упчIэ гъэшIэгъонхэр къыугупшысыхэти, ятэжъ джэуапэу къаритыщтым ежэщтыгъэ.
– Тэтэжъ, – гущыIэм пае, ыIощтыгъэ ащ, – мафэр ара, чэщыр ара цIыфыр нахь чыжьэу зыплъэрэр?
– Мафэм, зыщынэфынэм узыфаер нахь дэгъоу плэгъунба, сицIыкIу? – къыриIожьыщтыгъ адрэм.
– Ары шъхьае, мары мазэр, морары жъуагъохэр – ахэр чыжьэ дэдэу щыIэхэу аIо, ау чэщырэ тэлъэгъухэба?
– Ари тэрэз, сишъау. ЗэрэхъурэмкIэ, мафэрэ нахь дэгъоу тэлъэгъу, чэщырэ нахь чыжьэу тэплъэшъу... Ары щыIэныгъэр зэрэгъэпсыгъэр...
Е мырэущтэу еупчIыщтыгъ:
– Тэтэжъ, Мазэм ЧIыгур хъурэябзэу къекIухьэ, ЧIыгум Мазэм гъунапкъэ фишIыгъэу, ащ тыримыгъэкIэу къыздырещэкIы. Ахэр еджапIэм щытагъэшIагъ. Ау Мазэми, ЧIыгуми, жъуагъохэми гъунапкъэу яIэхэм уазыблэкIыкIэ, сыда щыIэр?
– Гъуни кIэухи щымыIэу аIо, сицIыкIу. Сыда пIомэ, кIэухым ыужыкIэ зыгорэ щыIэн фаеба? Ары шъхьае, сэри сшъхьэ къыубытырэп ар. КIэух зимыIэ хъун ылъэкIына? СшIэрэп.
– Сэри джаущтэу къысшIошIы, тэтэжъ, кIэух щымыIэу. ГъашIэми гъунэ имыIэу сэIо... –
Мыхъун горэ къыIэкIэIуагъэм фэдэу, Алый ятэжъ еплъы.
– Адэ ары, сицIыкIу, – еIо ащ дэжьым ятэжъ, – оныбжьыкIэфэ арэу къыпщэхъу. Ары щыIэныгъэр зэрэгъэпсыгъэр...
Гъатхэр къызщихьагъэм Алый ятэжъ дунаир ыхъожьыгъ. Хьадагъэри текIыгъ, цIыфхэри зэбгырыкIыжьыгъэх, унагъори рэхьатыжьыгъ.
Шъэожъыер ятэжъ иунэ бэрэ ехьэ. ПIэкIор зэIэхыгъэм ыцыпэ тетIысхьэшъ, зеплъыхьэ. Шъхьангъупчъэм иплъызэ, жъуагъомэ ахэлъыхъухьэ:
«Тыдэ хъугъа, – еIо фэд, – гуфэбагъэу, акъылэу ащ иIагъэр?»
Джыры ныIэп Алый къызгурыIопагъэр ятэжъ иджэуапхэм зэрафэныкъор.
natpress