Нэплъэгъум къыриубытэу, узгъэухъун ашIошIэу олимпиадэр зыщашIырэ чIыпIэм щылажьэрэ псэолъэшIхэм лъэпсэгъэкIодэу зэкIэ раупкIы, ажъо, атIы, аубэ, мыжъосыныкIэ агъэчъы. Агъэчъы, джы нэс псэ зыпытэу, фабэу, рэхьатэу тятэжъ пIашъэхэм чIы шъэбэ шIагъоу агукIи апсэкIи щагъэфабэщтыгъэ адыгэ чIыгужъыр!Тинартымэ амылъэгъугъэ гъучI пелыуанхэм охътакIэм къыдэкIогъэ машинэхэм, зэпымыоу чэщи мафи Iоф ашIэ, къычIажъукIырэ къупшъхьэ-лъашъхьэхэр ахьаджы, сапэ ашIы, чIым щизы ашIыжьы. ЗэкIэ зэхажъухьэ, зэхатIыхьэ. ЗыгорэкIэ мэгугъэхэмэ шIэ, адыгэ шъуашэр щыгъэу, псыхьагъэу, псэоу, жьы къыщэу адыгэлI къычIахыжьыным?
Арэу гуIэхэрэм, егугъухэрэм ар ямурадэу аIоуи зэхэпхыщт. Лъэхъух, aIo, адыгэлIым. Ыпсэ пытэу къагъотмэ рэхьатыжьыщтых. Лъэхъух, ау къагъотрэп. Къамыгъотырэмэ – исыгъэхэп адыгэхэр а чIыналъэм.
Имысыгъэхэмэ тишIэныгъэлэжьмэ къатхыныр ищыкIагъэп "исыгъэхэу" илъэси 150-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, яшъхьыфитынгъэрэ ячIыгужъ паерэ зэуагъэхэу, лъы агъэчъагъэу, ячIыгужъ щыфэхыгъэхэу. Армэ шъыпкъэр, лъэпкъым зэкIэ иIофыгъохэр, зэкIэ дгъэтIылъыныхэшъ, тиинститутэу гуманитар шIэныгъэхэм апылъыр зэфэшIыжьыгъэн фае, сыда зэрэтищыкIагъэр институтыр, тарихъ тимыIэмэ?
ЦIыф Iушмэ aIo, адыгэхэр ыбгъукIэ блэкIыгъэхэу. Ау зэкIэмэ анахь гъэшIэгъон Владимир Путиным ар къызэриушыхьатыгъэр. Армэ Iофыр зытетыгъэр, гугъапIэхэр къэтэджых, тилъэпкъ дунаим зэрэтетыр цIыф лъэпкъым ишыхьат. Ау Iофмэ анахь Iофыр, ыбгъукIэ блэкIыхэ зэхъум, тыда адыгэхэр зыдакIощтыгъэхэр? Тыди къикIыщтыгъэха? Тыда джы адыгэмэ зыздагъэзагъэр? Тара ячIыгу?
ЫбгъукIэ блэкIыхэ зэхъум, яшъошэ дахэхэр Кавказым исмэ къаратыгъэщтын. Арын фае Кавказ черкескэр шъошэ гъэнэфагъэу, шъошэ дахэу зыкIаштагъэр, къякIоу зыкIащыгъыр. Арэу, лъэпкъ дахэу, шъошэ дахэр къэзыугупшысыгъэм сыд къырыкIуагъ, къырыкIорэр, къырыкIощтыр? А упчIэм иджэуап къезытыжьын Урысыешхом къикIырэп. АмышIэкIэ армэ тшIэрэп, е ехъырэхъышэхэу арымэ тшIэрэп.
Джары, адыгэ дзэкIолIыр IашэкIэ узэндыгъэу зэрэпсау-таоу чIы чIэгъым къычIажъукIымэ нахь тэрэзыщт. Джащыгъум, къытаIощт, Кавказ чIыгужъым адыгэхэр зэрисыгъэхэр. Аущтэу мыхъумэ, шъыпкъэм кIэхъопсэу къытхэнагъэхэм джэуап тымыгъотэу дунаим техыжьыщт.
Титарихъым ишъыпкъапIэ къытэзыIон адыгэлI къычIажъукIымэ, Кубань щатхыгъакIэ тарихъэу, адыгэхэр къызыхэмыфагъэр кIатхыкIыжьынэу тыщэгугъы. Олимпиадэ джэгунхэр къэмысхэзэ Кубань итарихъ кIатхыкIыжьыным игъо фимыфэнхэм тещыныхьэхэу, хьэдэ псау-тау къычIахыным фэмыехэу aIo. Сыда зыкIыфэмыехэр? А къычIахыщтым лъыпсэу Шъачэ дэжь щигъэчъагъэр къыIуатэу ежьэмэ, - Олимпиадэм екIоу атхыгъэ тарихъым пкIэ иIэжьыщтэп.
Лъышхо зышагъэчъагъэ чIыпIэм Олимпиадэ щыпшIы мыхъущтэу ары цIыф гъэсагъэмэ аIорэр. Ащыгъум, тарихъыр зэрэтетын фаем тетэу Кубань ишIэныгъэлэжьмэ атхыгъэу къычIэкIын. Сыдэу щытми, а хъурэ пстэумэ сягупшысэзэ, сыгу къэкIыжьыгъ синыбджэгъу кIалэу Алый къысфиIотагъэр. Мы къэбарыр непэ къытэхъулIэрэ Iофхэм сэ сшъхьэкIэ яспхыгъ.
ШъукъедэIу къэбарым:
Адыгэмэ ятарихъ тишIэныгъэлэжьмэ фатхыгъэ тхылъыбэмэ Алый яджагъэу, ежь зэригъэлъэгъунхэу илъэпкъэгъухэр зэрысыгъэ чIыпIэхэр, яхьэдашъхьэхэр зычIэлъ къэхэр, Мыекъопэ районым кIуагъэ.
КъыкIуахьыгъэр макIэп, ылъэгъугъэри бэ. Ау ылъэгъугъэм анахь гъэшIэгъоныр, зыщилъэгъугъэр урыс къутырым зыдахьэр ары.
Унэ ебэгъэ цIыкIум ичэу лъапсэ Iут тетIысхьапIэм къэзэкъ лIыжъ хэкIотагъэ тесыгъ бэщ тIаркъом ыжэпкъ тегъэкъуагъэу, шъхьаукъэ фэдэу Алый къыщыхъугъ. Благъэу екIолIагъ, ау лIыжьыр чъыещтыгъэп.
Игупшысэхэр чыжьэу ытIупщыгъэхэу, ахэмэ алъыплъэу щысым фэдагъ. Гъыбзэ орэдым ехъщырэу зыгорэхэри къыхиIукIхэу къышIошIыгъ. Тыдэ плъэщтыгъа, сыд гупшысэха ыгу илъыгъэхэр – Тхьэ закъор ары зышIэщтыгъэр. Ау лIыжъ зэхэущэрыхьагъэм ыумэхъыгъэм пIонэу Алый зэрищэлIагъ. Джыри нахь благъэу екIуалIи къызэтеуцуагъ, шъабэу, лIыжьыр къыкIимыгъащтэ шIоигъоу шIуфэс рихыгъ:
– Уимафэ шIу, тэтэжъ!..
– Тхьауегъэпсэу, сикIал, - зимыгъэхъыеу, ау кIалэр къызэрэкIощтыгъэр ылъэгъугъэу, лIыжъым шIуфэс къыпигъодзыжьыгъ. ЕтIанэ тIэкIу зиузэнкIи, зытес пхъэнтIэкIум кIалэр ригъэблэгъагъ. Адыгэ хабзэм тетэу лIыжьым исэмэгубгъукIэ готIысхьагъ.
– Хьау, сикIал, сиджабгъумкIэ къэтIыс.
Алый егупшысагъ "къэзэкъ лIыжъхэм яхабзэщтын яджабгъукIэ утIысыныр". Зи химыIухьэу лIыжьым иджабгъукIэ готIысхьагъ.
– Джы къаIо, сикIал, узыгъэгумэкIырэр, узылъыхъурэр.
– СичIыгужъ сызылъыхъурэр, тэтэжъ, - гум дэпыхьэгъэ упчIэр къызIуидзыгъ Алый.
– СичIыгужъ оIуи, черкес? - ыгъэшIагъоу къыфыреплъэкIыгъ лIыжъыр.
– Ары, сичIыгужъ! - "черкес" къызэрэриIуагъэм кIуачIэ къыритэу, теубытагъи хэлъэу, пегъодзы черкесым.
– СшIэ сшIоигъу, гъэнэфагъэу, шъыпкъэм тетэу тятэжь пIашъэмэ якъэхалъэхэр зыдэщыIэ чIыгужъыр, силъэпкъ зыщыпсэущтыгъэу, зэмыблэжьэу, зыфэбэнэгъэ чIыгужъыр ...- къыIомэ шIоигъоу гум дэлъыгъэр макIэп Алый, ау къыфэIуагъэп...
Къэзэкъ лIыжъыр ар къыгурыIуагъэ фэдэу, лъэшэу хэщэтыкIыгъ, къыхэмыщыпэуи IущхыпцIыкIыгъ.
– Сыгу къысеIо, - пигъэхъуагъ къыIощтыгъэм Алый, - сыгу къысеIо а чIыгупIэхэр мы Iэгъо-благъом щылъыхэкIэ... мыщ щыфэхыгъэхэкIэ...
– Ары, черкес, - кIалэм къин римыгъэлъэгъуным фэшI, къызиIуипхъотыгъ къэзэкъым. - Ары дэд, сикIал! Мы чIыпIэр ары уичIыгужъ. Угу уигъапцIэрэп! Мы чIыпIэхэр ары зыщыбгъотыжьыщтыхэр уятэжъ пIашъэхэр. Ахэмэ ащыщ горэ дэгъу дэдэу сэшIэ. Ар непэ къызынэсыгъэм санэIу кIэт зыщызгъэгъупшэрэп...
– Тэтэжъ, хэта зигугъу пшIырэр? - лIыжъыр хэIорыжъорыхьэ фэдэу къыщыхъугъ кIалэм. - Хэта пшIэрэр? Хэта уанэIу имыкIырэр? Илъэсишъэм къехъугъ зэошхоу тилъэпкъ урыс пачъыхьэм къыришIылIагъэр заухыгъэр.
– СэшIэ, черкес, сэшIэ. Бэ зэхэсхыгъэри, макIэп слъэгъугъэри. Сэ илъэсишъэм сыкъехъугъ - ащи мэхъанэ горэ иI - къызэпиутыгъ лIыжъым Алый къыдищэегъэ гущыIэхэр.
– Олъэгъуа тапэ илъ Iуашъхьэу чылэ гъунэм щылъыр? - IапэкIэ къыгъэлъэгъуагъ лIыжъым.
– Сэлъэгъу, тэтэжъ.
– КъедэIу ащыгъум, - зытыригъэпсахьыгъ къэбарым къэзэкъ лIыжъым. - Сыныбжь мэкIэ дэдэу Iоф сшIэным сятэ сыфыригъэжьагъ. Нахь Iэрыфэгъу сфэхъущтэу ылъыти, цухэр пхъэIашэм кIишIэхи сигъэкIуагъ мы Iуашъхьэр сыжъонэу. Жъоныр езгъэжьэгъэ къодыеу лыд-пкIыдэу, гъэщыгъэу гъучI бзыгъэ дахэ горэм пхъэIашэр шIонагъ.
– ГуIэнкIэ цухэр къэзгъэуцIуи, пхъэIашэм есымыгъэкъутэным фэшI къэзгъотыгьэ лыды-пкIыд дахэр, сIэхэмкIэ шъабэу гъучI гъэщыгъэм ыбгъуитIукIэ къэстхъоу езгъэжьагъ. Сымыгъэфыкъоу къычIэсхын сIуи тIэкIурэ бгъуитIур гостхъугъэу, ошIэ-дэмышIэу зы бгъур къэлъати, блэоным фэдэу чIыгум къыхэпкIи, сынэ сэмэгу къыриутыгъ...
ЛIыжъым къыIуатэрэр зэпигъэуи, ыгу зэIупкIагъэу хэщтыкIыгъ, етIанэ хьылъэу жьы къыщи, къыпидзэжьыгъ. - Джары, сикIал, джабгъумкIэ къэтIыс зыкIэсIуагъэр, шъуиадыгэ хабзэ текIэу. Джабгъу нэ псаумкIэ нахь услъэгъун сIуагъэ.
Ащ ыуж ныIэп Алый гу зылъитагъэр къэзэкъ лIыжъым ынэ лъэныкъо зэримытыжьыр. ЛIыжъым къыщышIыгъэм, Алый ежь илажьэ хэлъ пIонэу, ыIощтыр ымышIэу тIэкIурэ щысыгъ. Къэзэкъыр къыIотагъэ къэбарым ыгъэпшъыгъагъ.
– "Къыстефэу къысэхъулIагъ, - лIыжъым икъэбар пиублэжъыгъ. - Сыд Iофыжъ сиIэу згъэгумэкIыгъэ ичIыгужъ хэлъ адыгэр?! Сыд мыгъом тызэрифэуи тыкъэкIуагъ тыкъызыщамылъфыгъэ чIыгум?! Хэт тыригъэблэгъагъ?...Идгъотэщтэп мыщ насып!" - сIогъагъэ ащыгъум, лъыр къыспычъэу цIыфмэ сакъызэхэхьажьым. Идгъотэщтэп! Ерэжъу фаем адыгэ чIыгур, адыгэмэ якъэхэр, сэ ащ нахьыбэрэ сыжъощтэп... ЧIым чIэлъ хьадэми ичIыгужъ къеухъумэ, таущтэу лIыгъэкIэ насып щыпшIына зыгорэм ичIыгу?!
– Тэрэзэп тищыIакIэ. Тэрэзэп. Тэрэзэу псэугъэп урыс пачъыхьэр. Хэукъэныгъэшхо ышIыгъ. Сэри сылъэхъу, сикIал, о узэрэлъыхъурэм фэдэу сичIыгужъ сыкъызщалъфыгъэм. Сыфэзэщы, сэгугъэ, сэлъыхъо, ау жъы сыхъугъ, слъакъомэ сахьыжъырэп. ГукIэ, гупшысэхэмкIэ сэлъыхъо. Олъэгъуа къутырыжъ цIыкIур? НэкIы. ДэкIы ныбжьыкIэхэр.. ЛIыжъ-ныожъхэм тизакъоу тыкъэнагъ... Тэрэзэп ышIагъэр урыс пачъыхьэм... Тэрэзэу псэугъэп...
– Джары хъурэр, сикIал, Тхьэм зэримыIоу упсэумэ… - ЛIыжъым къыIотэгъэ къэбарым ыгукIэ къыгъэшхэкIыгъэу, кIуачIи къихылъхьагъэу адыгэ кIалэр тIэкIурэ зи ымыIоу щысыгъ. ЛIыжъыми гум дэбэгыхьэгъэ гукъэкI онтэгъоу илъэс пчIагъэм къырихьакIыщтыгъэр горэ къыдигъэзыгъэм фэдагъ, нахь псынкIэ къэхъугъэу ынапIэхэр къыIэти кIалэм къыIуплъагъ:
– Тэ Адыгэ чIыгур тIэ къызехьэм сэнэшьхьэ чъыг хатэхэр дгъэкIодыгъэх, зиягъэхэр къерэмынэцIыжьых тIуи; яшы чъэр лъэпсэрыхъхэр, япсыцу тIуцIэшхохэр къыдгурыIуагъэхэп; къутырым сыдэкIэу ячIыгуи сыжъожьыгъэп, хатэр зыфизгъэкъугъ; чэм-мэлхэу къытэсагъэхэр илъэс къэс къалъфыхэрэр нахьыжъмэ ачIыпIэ идгъахьэхэзэ пчыхьэрэ Iахъомэ къызафыжьхэкIэ, пшъыгъэхэу щагу гузэгумэ къащыуцухэти, чэмхэр къытIуплъыхьэхэзэ – мэбыух, мэлхэр мэIоих, адыгэ макъэу атхьакIумэмэ арытыгъэм фэзэщых…
– Тхьа уегъэпсэу, тят! - шъыпкъэ зыхэлъ гущыIэ зэрэзэхихыгъэм ыгъэразэу, Алый ымакъэ кIуачIэ хэлъэу къыIуагъ. Къэтэджи лIыжъым ыIапэ фищэигъ. - Тхьэм джыри бэ уегъэгъашI! Ощ фэдагъот зэкIэ! - ежь- ежьырэу къышIудэкIыгъ гум дэлъыгъэ гущыIэр.
Алый къысфиIотагъэ къэбарым сэри гупшысэмэ жьы хъырзэм фэдэу сахилъэсагъ, бэ мышIэу тилIышъхьэу Владимир Путиным телевизэрымкIэ къыIуагъэр сыгу къэкIыжьыгъ:
«Черкесхэр мы Кубань ичIыгухэм агъунэкIэ рекIокIыгъэхэм фэдэх… ебгъукIуагъэхэ фэдэх…».
О ситхь! НэшIошIыгъи, губжи хэмылъэу, цIыф Iушэу алъытэхэрэм тикъэбар, титарихъ тэщ нахь дэгъоу зышIэхэрэм сяупчIы сшIоигъу:
Черкесхэр Пшызэ шъолъыр ичIыгу напцэхэм адэжьыкIэ блэкIыхэ зэхъум, тыдэ къикIыщтыгъэха, тыди кIощтыгъэха? Хэта зылъэгъугъэхэри? Тыдэ щыIа адыгэм Тхьам къыритыгъэ чIыгур? Тхьэм къыритыгъэ чIыгужъэу ежь къызыщыхъугъэу, зыфэбэнагъэр? Хэта непэ нэс, илъэсишъэрэ шъэныкъорэ хъугъэу, лъэпкъ дахэу Тхьэшхом къыгъэхъугъэр, хэгъэгу пчъагъэмэ тIэкIу тIэкIоу къащичIынэхэзэ къезыщэкIырэр?
ЯчIыгужъ лъыхъухэу, непэ къызынэсыгъэм адыгэхэр къекIокIынхэу ара? Е амыгъотыжьырэм къыхэкIыкIэ хэгъэгу шъэныкъом ехъумэ къыранэхэзэ къекIокIыгъэхэу, непэрэ мафэм ехъулIэу итэкъухьагъэу хъугъэха?
НахьышIуна зыгорэкIэ, тарихъым нахьыбэрэ темытIэмэ, куоу тымыжъомэ, чIым, тятэжъ пIашъэхэр зычIэлъым, тычIэмыIабэмэ?
Кубань ишIэныгъэлэжьмэ тарихъ атхы, тихьэдашъхьэхэр зычIэлъ къэхэр адыгэ чылэ пшIыкIуитIур акIыгъоу псым чIырагъэхьагъ. ЛъыкIэ гъэшъокIыгъэ чIыгужъыр зэхатIыхьэ, олимпиадэр игъэкIотыгъэу щашIыным фэшI анэхэри агухэри зэфэшIыгъэу фэлажьэх. СшIэрэп. Къэзэкъ лIыжъым къыIуагъэр къэсэштэ. Хэукъох пачъыхьэхэр. ТхьэмкIэ жъалым тшIэхэрэр….
Тэри тыцIыф, тилъэпкъ шъхьафэу дунаим тытет, тызфагъадэу, уасэ къытфашIэу, тызгуагъэуцоным тыфай. Тиуашъуи къаргъоу, тичIыгуи мамырэу, зэкIэми тагурыIоу, ежьхэри къыдгурыIоу, тыщыIэ тшIоигъу…
natpress