БэшIагъэ ар зыхъугъэр.Нэфшъагъом зэон зылъэкIын хъулъфыгъэу чылэм дэсыр зэкIэ дэкIыгъ. ЯтIонэрэ мафэм ахэмэ ащыщэу зы нэбгырэ къыгъэзэжьыгъ. Сыд адрэхэм якъэбар ыIоу, зи кIэупчIагъэп. Заор аухыгъэпти, гъы макъэми чылэм зыкъыщиIэтыгъэп.
Зы лIыжъ, ыпакIэ къечъэгъакIэу зы кIэлэхъу гъусэ ышIыхи, зэуапIэм къикIыгъэм чылэр къыкIухьагъ. Унэу зыIухьэхэрэ пэпчъ лIыжъыр арыми, кIэлэхъур арыми илэгъоу исыр къикIыгъ, Iашэ зиIэм къызпилъхьагъ, шы зиIэм шыу зыкъышIыгъ, ши Iаши зимыIэр, куахъо е пчэгъу къышти, лъэсэу къадежьагъ.
Амдэхъан илIи икIэлихи апэрэмэ адыдэкIыгъагъэх. Ябланэрэу илъэс пшIыкIухым ихьагъэр ежь унэм къыдинэгъагъ.
— Уичэзыу къэсыгъ, сишъау, — риIуагъ Амдэхъан анахьыкIэм, купыр икъэлапчъэ къызыIохьэм. Ышъхьашъо теIабэ шIоигъоу зищэий, ыIэ къызэкIихьажьыгъ. — ЗэуапIэм къыщыуажэхэмэ, лIы ухъугъ. Шэщыри нэкIы, дэпкъыми къыпысхынышъ къыостын пылъэгъэжьэп.
Янэ зи къыриIожьыгъэп анахьыкIэм. Анахь пчэгъу иныр ыгъэсыси, чэум къыхилъэшъуи, зэуапIэм ежьагъэмэ ахэуцуагъ.
Джыри чэщ-зымафэрэ чылэр зэолIмэ яжагъ. Ящэнэрэ мафэм, пчыхьэдакIоу, псаоу къэнагъэмэ къагъэзэжьыгъ. ТекIоныгъэр къыдэзыхыгъэмэ зэрэчылэу апэгъокIыгъ. Хьадэмэ акIэтхэу хъулъфыгъэхэр занкIэу къэхалъэм кIуагъэх.
Амдэхъан унэм исыгъ. «ЛIыжъым къыIопщыгъэхэп, анахьыкIэр гушIоу садэжь къэчъэжьыгъэп. Сикъин къэсыгъ. Сэ чэзыур къысэнэсыгъ, зызгъэхьазырын...» Джаущтэу зэриIожьыгъэ.
ТIэкIу тешIагъэу нэбгырищ Амдэхъан икъэлапчъэ кьыIухьагъ.
— Хъулъфыгъэ ищагу дэмыкIыгъэу, мы чылэм унагъо дэсэп, Амдэхъан, — къыIуагъ къыIухьагъэмэ анахьыжъым. — МакIэ псаоу къэзгъэзэжьыгъэр.
Амдэхъан нэбгырий ДигъэкIыгъагъ — илIырэ икIэлиблырэ. Ау зи ыIуагъэп. «ДэкIыгъэ пэпчъ ичылэ пай дэкIыгъ. ИчIыгу пай. Къэзылъфыгъэмэ апай, къылъфыгъэмэ апай». Джаущтэу егупшысагъ Амдэхъан.
— Къэбар гухэкI къыпфэтхьыгъэр, Амдэхъан, — игущыIэ къыпидзэжьыгъ анахьыжъым. — Заом щыфэхы-рэр атIэкIыжьырэп. Е зэуапIэм амалынчъагъэкIэ, е ичылэ къэхалъэ занкIэу рахьылIэжьы.
— Сыбзылъфыгъэми, апашъхьэ сижъугъэхьажь, а зыр къысфашъушI, — ялъэIугъ Амдэхъан.
Хъулъфыгъищмэ ауж итэу къэхалъэм кIуагъэ Амдэ-хъан. Шъхьатехъом къычIэщырэ шъхьац Iужъур шIу-цIэу, бзылъфыгъэ ищыгъэу, ыныбжь илъэс тIокIищым итыгъ. Джаущтэу иIэгу дэкIыгъ, ышъхьац фыжьыбзэ хъу-гъэу къэхалъэм нэсыгъ.
ЯкIакIохэр атеубгъуагъэхэу зэолIмэ яхьадэхэр сатыр кIыхьэу къэхалъэм ыпашъхьэ илъыгъэх, анэгухэри плъэгъущтыгъэхэп, ау Амдэхъан илIыжърэ къылъфыгъэ-хэмрэ зэнкIабзэу якIолIагъ. Апашъхьэ иуцуи, зи ымыIоу тIэкIурэ щытыгъ.
Хъулъфыгъэ нэмыкI къэхалъэм Iутыгъэп.
— ЕмыкIу къысфэшъумышI, абдзахэхэр, тимыхабзэу иепэ сызэрэзекIорэр, — къыIуагъ Амдэхъан. — Изын къы-сэшъути, анэгумэ сакIэжъугъэплъэжь.
Зыми зи къыIуагъэп.
Амдэхъан илIыжъ кIэрыхьи, кIакIор ынэгу къытырихыгъ. Зэпсаум зэрэдэгущыIэщтыгъэу, еупчIыгъ:
— Хэты къысиIон, лIыжъ, уикIодыкIэ хъугъэр?
Ежь зэриIожьырэм фэдэу, IупшIыкI къодыеу еупчIыгъ ау къызэхахыгъ.
Джэуапи къыратыгъ:
— Пыидзэм ыгузэгу итэу зэуагъэ, Амдэхъан. Инэплъэгъу зытефагъэр IэкIэкIыгъэп, Тэри ыужы титэу тызэуагъ. Хьадэгъущэр къызытефэм, зэуапIэм зыкъыраригъэхыгъэп. Аужырэ пыим ыпсэ агъэгъугъэу зелъэгъум, ынапIэхэр зэтырилъхьажьыгъэх.
— Пкъуибли къызэраукIыгъэр плъэгъугъэба, лIыжъ, ащыгъум...
ЛIыжъым кIакIор тырихъожьи, ыкъо анахьыжъэу ащ исэмэгукIэ къыголъым ынэгу къырихыгъ.
— Уишъхьагъусэрэ уисабыищырэ къыщыунагъэх, сишъау, — къыIуагъ Амдэхъан. — Сыд ясIожьымэ, узгъэрэзэн?
Ыкъо анахьыжъым илэгъу горэм ымакъэ зэолIмэ ясатыр къыхэIукIыгъ:
— Ятэ исэмэгубгъукIэ щытэу зэуагъэ, тян. Ичатэ анахь лъэгагъ, ыIэ анахь пкъыягъ. Хьадэгъущэр ятэ къызытефэм, ычIыпIэ иуцуагъ. Ятэ ылъ ышIэжьыгъ. Ышихмэ апэ итэу заозэ фэхыгъэ.
— Чылэм пай фэхыгъэ. ИчIыгу пай. — Ымакъэ зыпкъ зэритэу къыIуагъ Амдэхъан, ыкъо нахьыжъым ынэгу учъыIыжьыгъэ аужырэу теIэбэжьызэ.
Анахьыжъым къыкIэлъыкIорэм ынэгу къызырехым, ыпшъэу къычIэщыгъэр зэрэзэпыупкIыгъэр ылъэгъугъ. ЫIи къэтхыуагъэп, ымакъи къэкIэзэзыгъэп.
— ЯтIонэрэ сабыир уишъхьагъусэ ышъо хэлъ... Шъао къыпфэхъунэу тхьэм сыпфелъэIун, сикIал.
— Хэт къыфэхъугъэми, ятэ ыцIэ дэйкIэ раIоу гъэшIэным зэхихынэп, — Амдэхъан ыкIыбкIэ макъэр къыщыIугъ. — Ышнахьыжъ зэфэхым хьадэр ятэ исэмэгубгъукIэ ыгъэтIылъи, ышмэ апэ итэу зэуагъэ.
Ящанэрэми, яплIанэрэми, ятфанэрэми ашъхьарыхьажьыгъ Амдэхъан, анэгумэ акIэплъэжьызэ. Хьадэгъум Iумыплъагъэхэм фэдагъэх щыри; хьазаб амыщэчыгъэу, гукIодыгъор, гугъэпIэнчъэ-амалынчъагъэр агу къимы-плъагъэу, пшъыгъэхэу, пкIыхьми ымыгъэгумэкIхэу, гу-фит-шъхьафитэу мэчъыехэу къыпщыхъущтыгъэ.
— ШыхэмкIэ убзэджагъ, — риIуагъ зым.
— Джащ фэд онэгу пцIашхъу зыфаIуагъэр, тян, — ныбжьыкIэ макъэр зэхихыгъэ Амдэхъан. — Бгъашхъом фэдэу атебыбэмэ, бгъэжъым фэдэу атекIыезэ зэуагъэ.
— Орэд къэпIоныр о уикIэсагъ...
— Онэгум есыфэ, ымэкъэ чан абдзэхэ лIыхъужъмэ ашъхьагъ икIыгъэп, тян.
— ПхъэшIэ Iазэ ухъунэу уятэ о къыпщыгугъыщты-гъэ...
— Зичатэ анахь Iазэу зыгъабзэрэмэ къахэлыдыкIы-щтыгъэ, тян. Нахьыжъыр зыфэхкIэ, къыкIэлъыкIорэр ащ ычIыпIэ иуцозэ, абдзэхэ зэолIмэ апэ итхэу зэуагъэх.
Ыкъомэ ащыщэу яханэрэм зекIуалIэм, зэолIмэ анахьы-жъыр къыкIэрыхьи, ыIэ ытамэ къытырилъхьагъ.
— Амдэхъан...
Амдэхъан кIакIор къызеIэтым, ыкъо ынэгу ихъогъэ IэплъэкIыр плъыжьыбзэу лъым къыриIагъэу ылъэгъугъ.
— Амдэхъан, — къыIуагъ зэолIым, — заом бгъэкIуатэ зэхъум узкIэплъэжьыгъэр угу къерэнэжь. Пыибэ ригъэ-псыхыгъ уикIалэ, ежьхэри бэрэ къешэкIуагъэх. Къы-шъхьасыгъэхэп заIэкIафэм, тыраунэкIагъ ягубж.
— Уичэфыгъом тыгъэм фэдагъ унэгу, сикIал. Узщынэ-шхъэим — мазэу зэрызым унахь Iэягъэп. — Ымакъэ къэ-кIэзэзыгъэп, ынэпс къэкIуагъэу алъэгьугъэп Амдэхъан. Ыпкъ занкIэу зэриIыгъэу, ыкъо анахьыкIэ екIолIагъ. Шъыгъо нэгухэу абдзэхэ зэолIхэр ыкIыб дэтыгъэх.
— Салъпэгъу уикIи, чылэм илIыхъужъымэ уадыдэкIыгъ, сишъау. ЛIыпкъ уиуцонэу игъо уифагъэп, ау уилIыгъэ къыпщиуахьыгъэп. Iэшэнчъэу удэкIыгъ, уузэндыгъэу укъэкIожьыгъ. — Зыми зэхимыхэу етIанэ къыпигъэхъожьыгъ. — Зы тIэкIурэ пшъхьэ скокIы изгъэлъыжьынэу сыфитыгъэмэ, синэфын...
ЫкIыбкIэ макъэ къыщыIугъа, хьаумэ гукIэгъу-гурышэ чыжьэкIэ ным ылъэгъугъа: илъэс пшIыкIухым иуцогъэ шъэожъыер Iэжэгъуаеу, «Сянэ пай, сятэ пай, сшымэ апай!» ыIозэ, пыидзэм ыгузэгу шъыпкъэ итэу, мэхъэшэгъоу мэзао. Щэми ыхьырэп, сэшхори ытамэ щызэпэуты, чатэри итандж щэджае. Гырз макъэмэ зыгорэ къахэкуукIыгъ: «Къэшъуухъурэй! Анахь лIыхъужъэу тхэтхэр зэкIодылIэхэрэм ыпсэ хэтэжъугъэх!» Пыидзэр зэрэпсаоу шъэожъыем къеуцокIыгъэм фэд... ТIэкIу тешIагъэу пчыпыджынмэ ашIохэлъагъэу лIыхъужъыр пый купым ышъхьагъ къыщылъэгъуагъ. Къэкууагъэп: уз щэчыгъуаем ыгу зэлъиубытыгъэми, ынэгукIи къызхигъэщыгъэп.
— Сыкъэолъэгъуа, тят? — зэкIэмй зэхахыгъэ ымэкъэ чан. — Сыдэу даха тичIыгу! Мырэу лъагэу нибжьи ащ сытеплъагъэп.
КъэгушIуагъэх пыйхэр, мэкъэ чэфкIэ къэзэрэгъэкууагъэх, ау дзэ сатыр зашIыжьынэу игъо ифагъэхэп. Шъэожъыем зэрищэлIагъэхэти, зэхэкIыжьыгъо имыфэхэзэ, абдзэхэ зэолIмэ къаухъурэигъэх. Зы нэбгыри аIэкIэкIыжьыгъэп.
— Уикъин чылэм зэхешIыкIы, — къыIуагъ къыгот зэолIым. — Угу жьы дэгъэкI, унэпси къэтIупщ.
— КъямыхъулIэрэ къысэхъулIагъэп, къызэхъулIагъэмэ ащыщ сыхъугъ нахь, — ышъхьэ къыIэти, зэолIмэ занкIэу къяплъызэ къыIуагъ Амдэхъан.
Амдэхъан ихьадэмэ закIэлъырэкIыжьым, къушъхьэмэ атх кIыхьэ тыгъэу къохьажьырэм зэринэкIыжьыщтыгъэ. Ежьыри, абдзэхэ зэолIхэр мэкъэнчъэу кIэлъыплъэхэзэ, тыгъэр зэхыжьырэ лъэныкъомкIэ кIожьыгъэ.
Чэщныкъом чылэм ихьакIэщ горэм орэд макъэм зыкъыщиIэтыгъ:
Абдзахэмэ янэ тыгъэу къохьажьырэм дэкIуатэ,
ЫгъэкIотэжьыгъэхэр нэпIэ зэтемыхэу кIэлъэплъэх.
Къытхэмыплъэжьырэмэ лIыхъужъ орэдыр къафашъуIу.
Хэты ыцIэ къешъуIоми, абдзахэмэ янэ къылъфыгъ.
...Амдэхъан а орэдыр зэхихыжьыгъэп.
natpress